---

1. Ðôi dòng lịch sử và địa dư:

Ca dao Việt Nam có câu: Hay:
Cứ mỗi lần nói đến miền đất võ thì những câu ca dao trên chợt đến trong trí và một niềm xúc cảm dâng tràn...

Bình Ðịnh là đâu mà phụ nữ cũng có thể đi quyền và đánh roi? Mời người Bình Ðịnh và nhất là người chưa biết Bình Ðịnh cùng về thăm một tỉnh miền trung với những áng văn thơ trác tuyệt và một vùng võ thuật kiêu hùng.

Bình Ðịnh là một tỉnh ngày xưa tương đối trù phú, có diện tích chừng chín ngàn cây số vuông, thuộc miền trung Việt Nam, nằm dọc theo quốc lộ số 1; bắc giáp Quảng Ngãi, nam giáp Phú Yên, Phú Bổn, phía tây là vùng cao nguyên Kontum, Pleiku và mặt đông nhìn ra biển Nam Hải thuộc Thái Bình Dương.

Dãy Trường Sơn chạy từ Bắc vào Nam, đến miền Trung với nhiều rặng núi nhỏ đâm ngang ra biển. Trong đó Bình Ðịnh là một vùng núi non trùng điệp, địa thế hiểm trở, những rặng núi con của Trường Sơn thoai thoải về phía đông tạo địa thế Bình Ðịnh như một chiếc ngai vàng, tựa lưng vào núi, xoay mặt ra đầm Thị Nại. Theo truyền thuyết và phong thủy đây là vùng địa linh nhân kiệt. Thực hư chưa rõ đúng hay sai, nhưng sự thật vùng đất này đã sản sinh nhiều vị anh hùng hào kiệt như Võ Văn Dũng, Trần Quang Diệu, Bùi Thị Xuân, Mai Xuân Thưởng, Tăng Bạt Hổ. . . và nhất là Tây Sơn Tam Kiệt: Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ, trong đó Hồ Thơm - Nguyễn Huệ tức Quang Trung Hoàng Ðế, một đại anh hùng dân tộc, người đã chỉ huy toàn quân dân Việt đánh tan hơn hai mươi vạn quân Thanh, đập tan mộng xâm lăng của đại cường quốc Mãn Thanh vào mùa xuân Kỷ Dậu 1789.

Nguyên đất Bình Ðịnh xưa thuộc bộ Việt Thường, một trong 15 bộ của nước Văn Lang. Năm 137 một thổ dân là Khu Liên chiếm đất này và tự xưng là Lâm Ấp Vương.

Năm 982, vua Chiêm là Xá Lợi Ðà bị vua Lê Ðại Hành đánh bại ở Quảng Nam, chạy vào tiến chiếm đất này lập kinh đô Ðồ Bàn. Năm 1470, vua Lê Thánh Tôn đánh bại quân Chiêm, chiếm thành Ðồ Bàn đổi thành phủ Hoài Nhơn. Trong thời Trịnh - Nguyễn phân tranh, chúa Nguyễn đổi Hoài Nhơn thành Quy Nhơn (1605). Ðến chúa Nguyễn Phúc Tấn đổi thành Quy Ninh (1651), nhưng sang chúa Nguyễn Phúc Khoát lấy lại tên Quy Nhơn (1741).

Năm 1771, ba vị anh hùng Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ khởi nghĩa đánh chúa Nguyễn, năm năm sau (1776) Nguyễn Nhạc xưng vương, lấy Quy Nhơn làm kinh đô, sửa sang thành Ðồ Bàn làm Hoàng Ðế thành.

Sau khi vua Quang Trung băng hà, lực lượng nhà Tây Sơn càng ngày càng yếu, trong khi đó, Nguyễn Ánh lại được người Pháp giúp đỡ. Năm 1801, Nguyễn Ánh đánh chiếm phủ Quy Nhơn và đổi tên thành phủ Bình Ðịnh. Nguyễn Ánh lên ngôi lấy hiệu Gia Long, chỉnh đốn việc cai trị, đổi phủ Bình Ðịnh thành trấn Bình Ðịnh (1810).

Năm Minh Mạng thứ 13 (1832) nhà vua theo lối tổ chức của Thanh triều bên Trung Hoa, đổi trấn thành tỉnh, Bình Ðịnh trấn thành Bình Ðịnh tỉnh từ đấy (Xem bản đồ tỉnh Bình Ðịnh).

Chúng ta hãy lắng nghe người học trò đa tình Bình Ðịnh ra Huế thi và rủ rê cô gái đất thần kinh: Những câu thơ của người học trò tự thuở xa xưa đã mô tả một vùng đất Bình Ðịnh hữu tình với những dòng sông, những dãy núi cao, tháp Chàm cổ, khiến chúng ta liên tưởng đến Hầm Hô, Ðồ Bàn, đầm Thị Nại. . . Ðầm này rất rộng do bán đảo Phương Mai bao bọc bên ngoài với hai cửa Cát Thử và Quy Nhơn. Từ xưa, thế kỷ 17 đã là cửa ngõ giao thương với các tỉnh trong nước cũng như nước ngoài và còn là một vị trí chiến lược, chiến thuật hiểm yếu. Bình Ðịnh là một tỉnh có đầy đủ nông lâm thủy sản . Ðặc sản có yến sào Quy Nhơn, trầm hương Bình Khê, nón ngựa Gò Găng, bột đậu xanh, bún Song thằng An Thái, nước mắm Gò Bồi, xoài tượng Phù Cát cùng nước dừa Bồng Sơn, Tam Quan ngọt ngào, tươi mát.
Người Bình Ðịnh là người xứ “Nẫu”. Trong giao tiếp hằng ngày, những chữ có âm “ôi” hay phát âm thành “âu” vì vậy mà có một câu trêu ghẹo “ Trời tấu, tới nhà ông xã Ðậu, bị té sưng cái đầu gấu” (có nghĩa là: Trời tối, tới nhà ông xã Đội, bị té sưng cái đầu gối).

Người Bình Ðịnh vốn dĩ chất phác, hay rụt rè, từ tốn, đôn hậu và rất hiếu khách, như vậy tại sao lại thích võ nghệ? Có phải chăng trong nội tâm người Bình Ðịnh có chút gì ray rứt, không ổn, ngay cả phụ nữ cũng tay côn tay kiếm? Vấn đề này chúng ta sẽ tìm hiểu sau.

Thế còn võ học Tây Sơn là võ gì? Tính chất và căn bản trên triết thuyết gì, kỹ thuật ra làm sao?

2. Tính chất võ Tây Sơn:

Khi nói đến võ Tây Sơn Bình Ðịnh, chúng ta thường có cảm nhận đó là một bộ môn võ quen thuộc, thân thương và có đôi chút tự hào về những đóng góp của môn võ cổ truyền này trong công cuộc giữ gìn đất nước của tổ tiên. Thương thì thương, yêu thì yêu vậy, nhưng sự thật trong chúng ta sự hiểu biết về kỹ thuật chiến đấu và triết lý sống theo tinh thần võ đạo này thì có phần khiêm tốn.

Chúng ta có cảm giác thân thương với võ Tây Sơn vì những câu chuyện về các nhân vật nhân trí dũng đã một mẩu thời sống trong làng, trong tỉnh, những vị từng tu luyện võ Tây Sơn, đã trở thành những anh hùng dân tộc làm rạng danh giống nòi. Mặt khác, chúng ta cảm thấy mơ hồ vì ngày nay bộ môn này như đã thất truyền, hiếm hoi, nhiều ngộ nhận. Muốn tìm tòi nghiên cứu cũng không kiếm đâu ra tài liệu. Thỉnh thoảng bắt được một vài bài trên báo chí thì chỉ là những chuyện vụn vặt, kiếm hiệp hóa, không thực tiễn. Ngày nay, với những tiến bộ về khoa học kỹ thuật, chiến tranh giữa các nước, không còn dùng đến võ thuật như là một phương pháp quyết định thắng bại, nên bộ môn này đối với người bình thường, không còn được quý trọng nữa.

Ðể bổ túc những hiểu biết tiêu cực và hạn hẹp về võ Tây Sơn, chúng ta hãy cùng nhau nghiên cứu thận trọng hơn và từ đó sẽ hài lòng về những cảm nghĩ thân thương, trân quí đã dành cho môn võ dân tộc này. Võ Tây Sơn vừa có tính chất bình dân lại vừa có tính chất bác học.

a) Tính chất bình dân:

Ngày xưa võ Tây Sơn rất phổ thông trong dân gian. Nhà nhà luyện võ, không nhiều thì ít trong gia đình, bà con thân thuộc cũng có người biết võ, luyện võ. Từ một anh nông phu chân lấm tay bùn, hay một thiếu nữ lam lũ, đến một chàng Nho sinh, một cụ già, võ vừa là môn thể dục cường thân mẫn trí, một nghệ thuật sống, vừa là kỹ thuật giữ làng giữ nước. Khác với các môn phái võ thuật Trung quốc như Thiếu Lâm, Võ Ðương. . . có tổ chức có chưởng môn, có một vùng quản hạt, một hệ thống truyền bá. Võ Việt cổ truyền, võ Tây Sơn Bình Ðịnh lại hoàn toàn ngược lại. Trong thôn, làng, xã đâu đâu cũng có thầy dạy võ, người biết nhiều, kẻ biết ít, cha dạy con, vợ học chồng. Như vậy võ được truyền thụ trực tiếp từ những người thân trong gia đình, họ hàng bà con cũng như những lời ca điệu hát dân gian đã đi vào tâm thức người Việt từ khi còn ấu thơ.

b. Tính chất bác học:

Suốt chiều dài lịch sử chống ngoại xâm, nước ta đã có rất nhiều vị anh hùng liệt nữ văn tài võ lược thế mà không ai viết sách võ thuật lưu truyền hậu thế? Hay đã có người làm công việc này mà những võ kinh ấy đã bị ngoại xâm thâu lượm cất giữ hay chiến tranh thiêu hủy chăng?

Võ Tây Sơn không có tổ chức chặt chẽ lại không có sách lưu truyền, vậy có thể bị mai một chăng? Có lẽ vì đất nước ta bị bao lần xâm lăng nghiệt ngã nên cách phân tán truyền thụ ra khắp dân gian đã giúp cho sự sống còn của võ Việt. Bên cạnh đó, võ Tây Sơn còn có “Thiệu”. Thiệu là thơ của võ học Việt Nam, được viết bằng nhiều thể loại khác nhau, đây là tất cả bí kíp võ công chỉ dẫn những chiêu thức võ thuật và tư tưởng để huấn luyện cũng như hun đúc chí khí cho người luyện võ. Ai là tác giả những bài thiệu này chúng tôi vẫn chưa tra cứu được, nhưng tất nhiên là của tổ tiên chúng ta để lại. Và chắc chắn rằng những vị này ngoài việc am tường võ học còn phải có văn tài và kiến thức sâu rộng. Trái với ca dao, tục ngữ, dễ đọc dễ hiểu, thiệu võ Tây Sơn lại dùng nhiều từ Hán Việt, điển tích và chuyên chở triết lý Việt Nho (Có thể bài thiệu viết trước thời kỳ chữ Nôm thịnh hành, cũng có thể từ Hán Việt trang trọng và tiềm ẩn nhiều ý nghĩa).

Ca dao:
Thiệu võ:
3. Võ đạo Việt Nam hay là triết lý trong võ học Tây Sơn:

Việt Nam có câu:
Muốn đất nước được thái bình thịnh trị, triều đình phải có một quốc sách đối nội nhân hòa và đối ngoại khôn khéo. Quốc sách ấy phải nâng cao trình độ dân trí, mưu cầu phúc lợi cho dân, khai khẩn đất hoang, cấp phát ruộng đất cho dân nghèo, tu chính luật pháp nghiêm minh v.v… Ấy là do văn tài của các văn quan. Bằng không, chẳng sớm thì muộn, dân sẽ nổi dậy đòi miếng cơm manh áo thành nội loạn, rồi ngoại bang thừa cơ hội mang quân sang xâm lăng tiến chiếm đất đai. Ðất nước lầm than vì ngoại bang giày xéo, giết người cướp của, bức bách người già, sát hại tuổi trẻ, trưng thu tài nguyên, nhân lực, vơ quét học thuật mang về mẫu quốc. . . Lòng yêu nước sôi sục, những bậc anh hùng liệt nữ, những võ tướng kiêu hùng xông pha nơi chiến trận, dẹp yên nội loạn, đánh đuổi ngoại xâm, đem lại thanh bình cho muôn dân.

Võ cũng như văn, đều dạy con người sống cho phải đạo, mọi việc hành xử phải thuận lòng người, hợp với lẽ biến dịch của tạo hóa, theo tam giáo đồng nguyên và đạo thờ cúng ông bà. Ðó là Khổng giáo chỉ cho chúng ta sự tương quan giữa người với người trong xã hội. Lão giáo trình bày liên hệ con người với vũ trụ. Phật giáo tìm hiểu về bản ngã, ta từ đâu đến và sẽ đi về đâu. Ba tính chất khác biệt của ba hệ tư tưởng lại bổ sung cho nhau đem lại cái nhu cầu chung cho con người thành tam giáo đồng nguyên. Ðạo thờ ông bà - bắt nguồn từ đạo Phật, nhưng ở người Việt nó vô cùng quan trọng - là sự nhớ ơn và cảm thông của thế hệ sau đối với tổ tiên trên sự nghiệp xây nhà dựng nước, đây là chiều dài lịch sử nối kết quá khứ, hiện tại và tương lai, nó dung hợp với tam giáo thành nền móng tư tưởng Việt Nam. Hệ tư tưởng này dàn trải trong các bài thiệu của võ học Tây Sơn thành võ đạo Việt.

Thiệu võ Tây Sơn chia làm hai phần: Hình nhi thượng (Vũ trụ quan) và hình nhi hạ (Nhân sinh quan - không chỉ thuần nhân sinh quan của Nho giáo). Cả vũ trụ và nhân sinh quan trong thiệu võ không trình bày rõ ràng như Kinh Dịch hay các kinh sách của tam giáo Phật, Lão, Nho mà là những điều đại cương chính yếu về lẻ bất biến và biến dịch của võ học, yếu lý căn bản của người luyện võ và tương quan giữa con ngươì với trời đất, với gia đình làng thôn và tổ quốc.

a) Vũ trụ quan:

Toàn bộ năm bài côn Âm - Dương của võ thuật Tây Sơn thuộc về hình nhi thượng. Kỹ thuật của bộ côn này có thể xuất hiện từ xa xưa trước hay sau thời nhà Ðinh hay Tiền Lê, nhưng chắc hẳn là có tu sửa và viết thành thiệu và xuất hiện cuối đời nhà Trần, hoặc Lê sơ. Vì nhà Lý và những triều đại đầu nhà Trần là thời kỳ cực thịnh của Phật giáo Việt Nam, trong khi dó những bài thiệu này lại mô phỏng theo vũ trụ quan của Nho giáo. Ngoài cái tên của mỗi bài là một con số của Dịch học, nội dung và số câu trong bài thiệu còn giữ đúng ý nghĩa biểu tượng đó. Sau đây chúng ta sẽ tìm hiểu các bài côn ấy liên quan thế nào đến Dịch lý.
  Tứ môn là bốn cửa, hoặc Đông , Tây, Nam, Bắc, là bốn phương hướng, là tứ tượng trong Kinh Dịch: Thái âm, Thiếu âm, Thái dương, Thiếu dương. Bài này có bộ vị đồ (bước chân di chuyển của bài côn) theo hình chữ thập, côn pháp đánh ra bốn hướng và thiệu chi có bốn câu.